Sehm ve sehm bazarlari

Sehm bir sirketde ortaqligi ifade edir. Meselen bugun bir sirketin sehmini satin alsaniz, o firmanin sehmdari veya ortagi olmus olursuz. Goresen niye investorlar ve sirketler sehm bazarina (birja deyek) bu qeder diqqet ayirirlar? 

Sehmdarliq ilk novbede, investora imkan verir ki, o sirketin qerarlarinda soz sahibi olsun. Yeni bir sehm=bir ses prinsipi yerine yetirilirse (elm de tesdiq edir ki, birjalarin inkisafi ucun bu cox vacib prinsipdir. Maraqlidir ki, meselen Qazaxistan fond birjasinda bele prinsipi artiq qebul edib). Soz sahibi olmaq sirketin qerarlari ucun ses vermek demekdir. Yeni sirketi idare eden rehberliyi secmek veya cezalandirmaq, basqa muhum qerarlari vererken ses verme haqqi. Bundan istifade ederek sirket rehberlerinin sirket vesaitlerini oz meqsedleri ucun menimsemelerinin qarsisini almaq olar. Bu xususen vacibdir, ona gore ki, tesevvur edin siz sehmleri almaqla pulunuzu sirket rehberlerinin idaresine verirsiz. Gerek sehm bazari size hemin rehberlere nezaret etmek ucun bezi mexanizmler versin. Buna korporativ idareetme deyilir. Bir dovletde vetendaslarin ses verme haqqina ve vetendas cemiyyeti konseptine oxsayir. Eger sirket rehberleri islerini duzgun yerine yetirmirlerse bezi sehmdarlar birleserek ses verme yolu ile rehberleri deyise bilerler. 

Bes sehmleri birja vasitesile genis kutleye satmaq niye vacibdir? Birincisi sirket maliyye vesaitine ehtiyac duyanda ya banklara uz tutur, ya bir qrup investora, ya da genis bazara. Genis bazardan daha cox maliyye vesaiti yigmaq mumkundur. Eyni zamanda normal isleyen bazarlarda elde edilen vesaitin maliyyeti (cost of capital) daha az olur. Meselen, masininizi satmaq ucun masin bazarina gedirsiz. ona gore ki, orada genis alici kutlesi var ve masiniza en uygun qiymeti orada verecekler. Tebii ki, kenarda daha yuksek qiymete sata bilseniz, ayri. Ancaq cox halda birjalar sirketleri hem miqdarca, hem de keyfiyyetce daha yaxsi fondla temin edir. 

Artiq sehmlerini bazarda yerlesdiren sirketin esas meqsedi uzun muddetde sehmlerin qiymetinin maksimuma catdirilmasidir. Cunki sirketin deyerini mueyyen eden en obyektiv varliq sehmdir. Onun qiymetinin yuksek olmasi sehmdarlari zenginlesdirir. Sehmdarlar sirketin her atdigi addima verdiyi qiymeti sehm bazarinda eks etdirir. Eger sirket bir layiheye baslayirsa, bunu investorlar musbet hal kimi qebul edirse (sirkete net nagd vesait getireceyini dusunurse) sehmleri almaga calisacaq. onda sehmin qiymeti tedricen artacaq. eksine olduqda ise sehmin qiymeti dusecek. 

Bes investorlar sehmlerden ne qazanir? Bir dividend - kar payi, ikincisi sehm qiymetinin artib azalmasindan qazanilacaq menfeet/zerer. Kar payi bir baxima Islam Finansindaki kar payina benzeyir. sirket fealiyyetlerine ortaq olursan, amma riski de gebul edirsen. Eger kar payi odenilmese, sehmdar sirketi mehkemeye vere bilmez. Amma umumen sirketler dividendlerde cox da deyiskenlik etmirler. Cunki bu sehmdarlara cox menfi signallar vere biler. 

Gelirlerde esas deyiskenlik qiymetden yaranir. Qiymetlerin artib azalmasi cox cetin proqnoz edildiyi ucun, bu riski azaltmaq cetindir. Ancaq risk yuksek oldugu ucun, gelir elde etme imkani da yuksek olur. 

Demeli sirkete borc verenlerle sehmdarlar arasinda esas ferq budur ki, sehmdarlar ses vere bilir, nezaret mexanizmine sahib olurlar. Eyni zamanda onlarin gelirlerinin riski daha yuksek olur. Cunki sirketler evvel borclarini odemeli daha sonra sehmdarlara dividend vermelidirler. Sirketler iflas edende ise cox vaxt sehmdarlara vesait catmir. Ona gore sehmdarlar yuksek riske paralel olaraq sirketlerden daha yuksek gelirlilik teleb edirler. Bu da sehmlerin gelirliliyi ile borc kagizlarinin gelirliliyi arasindaki ferqi qismen izah edir.