Borc limiti, AA reytinqi və maliyyə bazarları (Avqust 5-12, 2011)

Avqustun 2-də ABŞ Konqresi son günə qədər davam edən müzakirələrdən sonra növbəti dəfə dövlətin borclanma limitini artırdı.  Bir neçə gün sonra isə çoxlarının istisna etdiyi hadisə baş verdi. Avqustun 5-də ABŞ tarixində ilk dəfə ölkə reytinqi S&P şirkəti tərəfindən ən yüksək reytinq olan AAA-dən AA reytinqinə dəyişdirildi. Bu baxımdan tarixi bir həftə olan Avqust 8-12, 2011 həftəsində  maliyyə bazarları yüksək dəyişkənliyi ilə yadda qaldı. Bu yazıda son bir həftədə baş verənlərə öz şərhimi verəcəyəm.

Borc limiti nədir və büdcə ilə əlaqəsi nədir?

Borc limiti federal hökümətin öhdəliklərini ödəmək üçün borclanma miqdarına Konqres tərəfindən qoyulan məhdudiyyətdir. 1917-ci ilə qədər fedaral hökümət hər dəfə borc almaq istəyəndə Konqres bunu təsdiqləməli idi. I Dünya müharibəsində hökümətin borclanma prosesini sürətləndirmək üçün bu ildən etibarən Konqres borc limiti müəyyən etməyə başladı. Federal hökümət bu məhdudiyyəti keçməmək şərtilə istədiyi qədər borc ala bilərdi. Hər dəfə bu limit yaxınlaşanda və əlavə borc alma ehtiyacı yarananda Konqres buna qərar verməli və limiti artırmalı idi. Son 50 ildə Konqres 74 dəfə borc limitinin artırılmasına qərar verib. Çox vaxt formal görülən bu proses son illərdə ən çox müzakirə edilən mövzulardan olmuşdur. Məsələn, 2006-cı ildə limit artırılarkən, Senatın demokratları razı olmamış (indiki prezident Obama daxil olmaqla) və 2 səs üstünlüyü ilə qərar qəbul edilmişdir. 

Büdcənin xərcləri ilə gəlirləri üst-üstə düşməyəndə xəzinədarlıq dövlət istiqraz vərəqləri sataraq qısa və uzun müddətli borc alır. Hər il büdcə xərclərinin müəyyən hissəsi borcların faizini və müddəti çatan borcları ödəmək üçün istifadə olunur. Faizləri müəyyən edən amil istiqrazları alan investorların tələb etdiyi faiz dərəcəsidir. Ödəmə qabiliyyətinə şübhə artanda tələb olunan faiz də artmalıdır. Büdcə kəsiri olduqca hökümətin borc yükü də paralel olaraq artır. Qros federal borc-ÜDM nisbətinin  80-90 faizə çatması, həm də borcun 14.3 trilyon dollara yaxınlaşması borcun azaldılacağı ilə bağlı investorlarda böyük şübhə yaradır.

Büdcə kəsirini artıran səbəblər

Bu mövzuda Banklar və Biznes jurnalının son nömrəsində geniş yazdığıma görə məsələyə qısa toxunacam. Federal hökümətin büdcə profisiti ən son 2001-ci ildə müşahidə edilmişdir. Sonrakı 10 ili iki hissəyə ayırmaq olar: 2002-2007 – büdcə kəsirinin illik orta 250 milyard dollar arasında qalan dövrü (ÜDM-yə nisbəti 2-4%)və 2008-2011 büdcə kəsirinin 450 milyard dollardan 1.6 trillion dollara (4-16%) artan dövrü. Büdcə kəsiri və borc problemi əsasən maliyyə böhranından sonrakı dövrə təsadüf edir. Məsələn gəlirlər 14% azalmış (2008-2011), xərclər isə əksinə 28% artmışdır. İşsizliyin artması, şirkətlərin gəlirlərinin azalmasına paralel olaraq fiziki şəxslərin gəlir vergisi 17% (2008-2011), şirkətlərin ödədiyi mənfəət vergisi isə 35% azalmışdır. Əvəzində isə müdafiə və sağlıq xərcləri 25-30%, işsizlik müavinəti, qıda yardımı kimi gəlir təhlükəsizliyi proqramları isə 50%-ə qədər artmışdır. Böhrandan çıxışın davam edəcəyəi təqdirdə novbəti 5 ildə büdcə gəlirlərinin 75% artacağı, xərclərin  85%-ə qədər azalacağı (sağlıq xərclərinin artacağı əsas problem olaraq görülür) büdcə kəsirinin də 60% azalaraq 650 milyard dollara çatacağı proqnoz edilir. Büdcə kəsirinin davam etməsi həm də borc yükünün artması deməkdir. Bu ssenari üzrə 2016-cı ildə federal borcun 20 trilyona və ÜDM-yə nisbətinin 105 faizə çatacağı proqnoz edilir. Bütün bunlar ABŞ-ın borc yükünü ödəmə qabiliyyətinə şübhə yaradır.

AAA reytinqinin azalması və bazarın reaksiyası

2008-ci ildə böhran maliyyə səbəbli idisə, indi əsas problem siyasi və hüquqi mühitdir. Böyük etimadla gələn Obamanın prezidentliyi həm iqtisadi problemləri, həm də büdcə məsələlərini həll edəcək plan ortaya qoya bilmir. Böhrandan sonra Keynesçilər iqtisadiyyata diqtə edib höküməti tələb-mərkəzli addımlar atmağa məcbur etsə də bunun təklif-mərkəzli addımlarla müşaiyət olunmayanda istənilən nəticəni vermədiyi bir daha məlum oldu. Maliyyə böhranında maliyyə sektoruna inamı itən, işsizliklə vuruşan əhalidə üç il sonra həm siyasi-ideolojik qütbləşmə dərinləşmiş, həm də siyasi insitutlara güvən azalmışdır. Həm Prezident Obamanın, həm Konqresin, həm də ayrı-ayrı institutların (FED kimi) bəyənilmə reytinqi çox aşağı səviyyədədir. 2012-ci ilin seçkilər ili olması məsələni daha gərginləşdirir.

Borc limitinin artırılmasına baxmayaraq mövcud dərin siyasi parçalanma göstərir ki, növbəti illərdə sağlam büdcə siyasətinə nail olmaq asan olmayacaq. Buna görə də hər nə qədər hesablamalarında qeyri-dəqiqlik olduğu iddia edilsə də 5 Avqust tarixində reytinq şirkəti S&P (üç reytinq şirkəti arasında adətən S&P ilk addım atır) ABŞ-ın reytinqini AAA-dan (risksiz) AA reytinqinə azaltdı. Bu o deməkdir ki, ABŞ artıq borcunu tam əminliklə ödəyə biləcək ölkələr sırasında deyil və onun istiqrazları texniki olaraq risksiz sayılmır. Qərarın cümə günü axşam saatlarında verilməsi hamıda maraq oyatdı ki, növbəti həftənin bazar ertəsi maliyyə bazarları qərara necə reaksiya verəcək. Bəziləri Kanada və Yaponiya misalını verərək səhm bazarlarının sakit reaksiya verəcəyini, digərləri isə səhm qiymətlərinin çoxdan borc probleminə uyğunlaşdırını iddia edirdilər. Çünki 22 İyuldan 5 Avqusta qədər SP500 indeksi artıq 10 faizdən çox azalmışdı.

Ancaq reytinqin azalmasından sonrakı ilk gündə indeksin 7 faiz azalması investorların kəskin reaksiyasını göstərdi. Sonrakı günlərdə isə indeks 4-5 faizlik aralıq üzrə bir gün artıb, növbəti gün azaldı. Həftə ərzində ziq-zaq edən indeks cümə günü əvvəlki cümə günündən cəmi 1.7% bəndi azalaraq 1,178.8 səviyyəsinə gəldi. Ancaq maraqlıdır ki, azalma trendi hələ iyulun 25-dən başlayıb. Həmin gün treydinq həcmi 35 mlrd dollar olmuşdur ki, bunun da əksəriyyəti satış əmri olub. Orta günlük treydinqin 4-5 milyard olduğu bazardan 35 mlrd. dolların yaratdığı satış təzyiqi nəticəsində indeks Avqustun 5-nə qədər artıq 10 faiz itirmişdi. Böyük ehtimalla bəzi fondlar artıq həm büdcə danışıqlarının çətin keçəcəyini, həm də reytinqin azaldılacağını gözləyirdilər. Elə bu səbəbdən Qiymətli Kağızlar Komissiyası bəzi investorlara çox əvvəldən reytinqin azaldılacağı məlumatının sızdırıldığından şübhələnərək S&P şirkətində araşdırmalara başlayıb.

Uzun müddətə səhm alan investorlara bu həftə ziyan elə çox dəymədi.  Qısa müddətli investorlar isə əlbəttə daha çox risk götürürlər və bazar artanda almalı, azalanda satmalıdırlar. Bu trendi həmişə düz tutmaq mümkün olmur. Məsələn bəzi fondlar bazarın düşəcəyini bilərək qısa satış edərək milyardlarla dollar qazandısa, bəziləri külli miqdarda pul itirdilər. Sonuncuya 2008 maliyyə böhranından milyardlar qazanan John Paulson (əsas fondu 30 faiz dəyər itirdi) daxildir. Deməli heç də həmişə trendi eyni fondlar (menecerlər) tapa bilmir. Belə dəyişkən bazarda ən böyük ziyan borclanaraq (marjla) treydinq edənlərə dəyir. Qiymətlər tərs tərəfə gedəndə (borcla satan üçün artanda, alan üçün azalanda) borcu ödəyə bilməmə riski yaranır ki, bunun üçün investor əlavə səhm satmalı olur və qarşı tərəfdə likvidlik az olduğuna görə böyük qiymət itkisinə məruz qalır. Bu proses nə qədər aqressivdirsə, itki də o qədər çox olur. Kapital ehtiyatı yüksək olan investorlar üçün isə bu həftəni “ucuz səhmlər festivalı” kimi qəbul etmək olar. 

Bu həftə dəyişkənlik də yüksək idi.  Dəyişkənlik yüksələndə səhm qiymətləri azalır, ehtiyatlı investorlar bazarı tərk edir. İyulun 22-də dəyişkənlik indeksi (SP500-ə daxil olan şirkətlərin opsiyonlarının göstərdiyi dəyişkənlik, VIX) 17-dən 5 Avqustda 32-yə yüksəlmişdisə, növbəti 1 gündə 16 bənd artmış, sonra 13 bənd azalmış, sonrakı gündə isə 8 bənd artmışdı. Bu gün təxminən 40 səviyyəsindədir. Gələcək həftələrdə trendi yenə VIX indeksi müəyyən edəcək.  Ən son 2010-un Mayında 40 səviyyəsində olan indeks daha sonra sürətlə geriləyib. Dəyişkənliyə ən çox reaksiya verən alqoritmik treydinq edən fondlardır ki, xırda dəyişmələr yüz milyonlarla alış-satış əmrini verir. Bu zaman bazar bir tərəfə meyl edəndə (alış ya satış trendi) momentum sürətlənir. Beləliklə riskdən qorunmaq üçün qurulan mexanizm əslində bazarda əlavə risk yaradır.  

Maraqlıdır ki, ABŞ-ın borc problemindən yaranan mini-böhranda səhm bazarlarından çıxan pulların əksəriyyəti ABŞ-ın istiqrazlarına yönəlmişdir. Buna da əsas səbəb Yaponiyadan başqa alternativ Avropa iqtisadiyyatının daha böyük böhran içində olmasıdır. Nəticədə ABŞ 10 illik istiqrazlarının gəlirliliyi daha da azalaraq 2.24%-ə çatdı.

Gözləntilər
Səhm bazarlarında dəyişkənlik növbəti ayda azalacaq və SP500 indeksi artaraq 1300 səviyyəsini yoxlayacaq. Konqresin büdcə komissiyasının fəaliyyəti də orta müddətdə bazara təsir edəcək. ABŞ iqtisadiyyatı təklifi artıracaq addımlara ehtiyac duyur və Obama höküməti ilə Konqres bu barədə addım atmalıdır. Əlbəttə büdcə planı müxtəlif xərcləri azaldacaq ki, bunların içində müdafiə, sağlıq kimi sahələr olacaq. Bir müddət bu sahələrlə əlaqəsi olan şirkətlərin səhmləri riskli olacaq, ancaq nagd vəsaitləri çox olan və xarici bazarlarda aktiv olan şirkətlərin səhmləri cazibdir. Mənfəət vergisi dərəcəsinin azaldılması, vergi bazasının artırılması, sağlıq planı ilə bağlı hüquqi problemlərin həll edilməsi (artıq 28 ştat yeni sağlıq reformunu konstitusiyaya zidd hesab edir), texnologiya və araşdırmaların stimullaşdırılması kimi addımlar atılmalıdır. Riskli bazar yeni IPO-ları qaçırdır, bu da şirkətlərin investisiya imkanını məhdudlaşdırır. Başqa tərəfdən Dodd-Frank maliyyə reformu hələ də təkmilləşdirilməli, investorların kapitallaşma və şəffaflıq səviyyəsi artırılmalıdır.   

İnvestorlar riskdən uzaqlaşmaq üçün ABŞ və Yaponiya istiqrazlarına yönələcək. Avropada problemlərin davam etməsi bu trendi daha da artıracaq. Qızıl hələ bir müddət investorlara lazım olacaq. Ancaq buna FED-in inflyasiya hədəfi də təsir edəcək. İndiki halda FED faizləri uzun müddət aşağı tutacaq, ancaq əlavə bond alımı və ya QE3 planına getməyəcək. Bazarda kifayət qədər nağd vəsait var, həm bankların, həm də şirkətlərin kifayət qədər nağd vəsaiti var. Siyasi və hüquqi mühit onların investisiyasını riskli edir. Mövcud iqtisadi problemlər elədir ki, QE-lərlə həll etmək olmur. FED faizləri aşağı tutduğu müddətcə dollar azalacaq, qızıl qalxacaq. Böhran fikirləri neftin qiymətini aşağı salsa da növbəti ayda neftin qiyməti yenidən 100 dollar səviyyəsinə qalxacaq. 


İyulda həm istehlakçı güvən indeksi artması, həm də inflyasiya təzyiqinin azalması istehsalçılar üçün yaxşı xəbər olsa da istehsalçı sorğusu indeksinin azalması istehsalçıların pessimizmini göstərir. Pərakəndə sektorda (həm geyim, həm maşın və ev əşyaları) satışların artması optimizmi artırıb. Gələn həftə daşınmaz əmlak və ev bazarı ilə bağlı statistika bazara təsir edəcək. 


Dünyanın növbəti böhrana daxil olduğunu düşünmürəm. Ancaq demək olar ki, ABŞ iqtisadiyyatı azsürətli artım dövrünə daxil olur və 1-2 faizlik illik artım bu onillik üçün normal olacaq. Təbii ki, yenə hər şey siyasi mühitdən və atılacaq radikal iqtisadı addımlardan asılıdır.   

Mini-böhranın Azərbaycana təsiri

Mini-böhranın Azərbaycana təsiri ilə bağlı suallar yaranıb. Əsas da Neft Fondunun aktivlərinə təsiri hamını maraqlandırır. Ancaq NF-un vəsaitləri riski çox az olan aktivlərə yönəlib. 30 milyard dollarlıq aktivin 5-6 milyardı birbaşa ABŞ bazarına yönəlib ki, bu da əsasən dövlət istiqrazlarınadır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi dövlət istiqrazlarının faizi azaldı, deməli qiyməti artdı ki, bu da aktivlərin qiymətini artırır. NF son illərdə daha uzun müddətli istiqrazlara yönəldiyi üçün biraz faiz riski daşıyır (faizlər artanda aktivlərin dəyəri düşəcək) amma indiki vaxtda faizlərin yüksələcəyi az ehtimallıdır. NF səhm bazarında demək olar ki, yatırım etmədiyi üçün bu bazarlardakı çalxalanmalardan təsirlənməyəcək. Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün əsas təsir edən amil neftin qiymətidir ki, böhran xəbərləri ilə tərs mütənasibdir. Böhran xəbərləri artanda neftin qiyməti düşür ki, bu da Azərbaycanın neft gəlirlərini azaldır. Xüsusən neft istehsalının nisbətən azaldığı dövrdə neft qiymətlərinin belə dəyişkən olması iqtisadiyyatda makro riski artırır. 

Qeyd: Bloqdakı yazıları uyğun istinad (müəllifin kimliyi, bloqun adı və uyğun link) vermək şərtilə istənilən qəzet və ya sayt yaya bilər.