ABŞ-ın büdcə kəsiri problemi dünya iqtisadiyyatı üçün nə vəd edir?

ABŞ-ın büdcə kəsiri problemi dünya iqtisadiyyatı üçün nə vəd edir?

Deyirlər, büdcə hökümətin xarakterini göstərir - onun nə qədər bədxərc və qənaətcil olduğunu, gələcək nəsillərə necə miras vermək istədiyini xəbər verir. Büdcəyə baxaraq hökümətin çeşidli gəlir mənbələrinə sahib olub olmadığını, ölkənin hansı istiqamətdə inkişafına vəsait xərclədiyini öyrənmək olar. Hazırda iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin büdcə xərcləri ilə gəlirlərinin uzlaşmadığı bir iqtisadi dövrdə yaşayırıq. Bu qəbildən olan ölkələrdən biri də dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır (ABŞ). 1940-cı ildən sonrakı dövrdə cəmi 11 ildə ABŞ büdcəsi profisit göstərmişdir. 90-cı illərin sonundakı internet şirkətləri bumundan sonra ABŞ hər ili büdcə kəsiri ilə başa vurmuşdur. 2011-ci ildə ABŞ-ın büdcə kəsirinin ÜDM-yə nisbətinin 10 faizi keçəcəyi gözlənilir. Yazımızda ABŞ-ın büdcə kəsiri problemindən, bunu yaradan amillərdən və dünya iqtisadiyyatına təsirindən bəhs edəcəyik. 

Büdcə kəsirinin səbəbləri

2008-ci ilə qədərki dövrdə ABŞ hökümətinin illik büdcə kəsiri əvvəlki dövrlərlə müqaisə edilən həcmdə idisə, son 3 ilin büdcə kəsiri misli görünməyən səviyyəyə çatmışdır (Qrafik 1 və 2). Rəqəmlərlə ifadə etsək, 1940-2007-ci illərdə illik orta büdcə kəsiri 200 milyon dollara yaxın idisə, 2008-2011-ci illərdə bu göstərici 1 trilyon dolları ötmüşdür. 

   Qrafik 1: ABŞ büdcə kəsiri, 1970-2011-ci illər üzrə inflyasiyaya uyğunlaşdırılmış milyard dollarla.

Qrafik 2: ABŞ büdcə kəsirinin ÜDM-yə nisbəti, illər üzrə faizlə.

Son 10 ilə baxanda büdcə kəsirini artıran iki səbəb üzə çıxır. Birincisi, 2002-2003-cü illərdə Əfqanıstan və İraqda başlanan hərbi əməliyyatlara çəkilən xərclərdir ki, bu əməliyyatlar nəticəsində ABŞ büdcə profisiti olan ölkədən büdcə kəsiri olan ölkəyə çevrilmişdir. Ancaq büdcə kəsirini artıran əsas amil 2009-cu ildə maliyyə böhranı olmuşdur. 2008 və 2009-cu illərdə maliyyə böhranı nəticəsində şirkətlərin gəlir və mənfəətini azaldığı üçün onların dövlətə ödədiyi vergi də kəskin azalmışdır (Qrafik 3-4). Eyni azalmanı fiziki şəxslərin gəlirlərindən tutulan vergidə və yığılan sosial sığorta və pensiya haqqlarında da müşahidə etmək olar. Bu da həm işsizliyin artmasına, həm də fiziki şəxslərin gəlirlərinin azalmasına işarə edir.

Ancaq ölkənin büdcə xərcləri, xüsüsilə, sosial müdafiə və sığorta xərcləri, Medicare (yaşlılar üçün nəzərdə tutulan səhiyyə və sosial müdafiə forması) və əhalinin bəzi qruplarının gəlir təhlükəsizliyini təmin etmək üçün dövlət tərəfindən edilən yardımlar artmışdır. Əsas diqqəti cəlb edən işsizlik sığortasıdır ki, 2008-2010-cu illərdə 3 dəfədən çox artaraq 160 milyard dollara çatmışdır. Bu da işsiz qalan vətəndaşların sayının nə qədər sürətlə artdığını göstərir.

Beləliklə, böhran nəticəsində gəlirlərin azalması və xərclərin artması təbii olaraq büdcə kəsirini artırmışdır. Bu dövrdə ölkənin texnoloji inkişafa, təhsil və elmi araşdırmalara ayırdığı xərclərin həcmi artmamışdır. Digər tərəfdən ümidvericidir ki, büdcə kəsirinin ÜDM-yə nisbətinin növbəti 5 ildə büdcə kəsirinin ÜDM-yə nisbətinin normal səviyyə olan 4 faizə qədər azalacağı proqnoz edilir. Belə ki, büdcə xərclərinin 2014-cü ilə qədər 4 trilyon dollardan az olacağı nəzərdə tutulur. Büdcə gəlirlərində isə real iqtisadiyyatın artması nəticəsində həm fiziki şəxslərin vergisi, həm də mənfəət vergisi miqdarının 2016-cı ilə qədər 2 dəfə artacağı gözlənilir.

Qrafik 3: ABŞ büdcəsinin əsas xərc istiqamətləri, illər üzrə milyon dollarla.

Qrafik 4: ABŞ büdcəsinin əsas gəlir istiqamətləri, illər üzrə milyon dollarla.

Büdcə Kəsirinin Maliyyələşməsi

Bütün inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi ABŞ büdcə kəsirini borclanaraq maliyyələşdirir. 2008-ci ildə 10 trilyon dollardan az olan borcların səviyyəsi sonrakı iki ildə sürətlə artaraq qanunda nəzərdə tutulan maksimum həddə - 14.3 trilyon dollara yaxxınlaşmışdır. Maraqlıdır ki, təxminən 15-20 gündən sonra ABŞ dövlət borcu bu həddə çatacaq və hələ Konqres bu həddin artırılmasına qərar verməyib. Görünür hər movzuda olduğu kimi burada da müzakirələr son günədək davam edəcək.

ABŞ dövlət borcunun ÜDM-ə nisbəti 2008-ci ildən başlayaraq kəskin artmış və 65 faizdən 100-ə yaxınlaşmışdır (Qrafik 5). 2010-cu ilin sonuna olan məlumata görə borcun təxminən 1/3 hissəsi hökümət agentlikləri tərəfindən, qalanı isə Federal Ehtiyatlar Sistemi (FED) və başqa kreditorlar, xüsusilə xarici kreditorlar təfərindən maliyyələşir. 2002-ci ildə ABŞ dövlət borcunun hələ 20 faizindən az hissəsini maliyyələşdirən xarici kreditorlar 2010-cu ildə bu rəqəmi 33 faizə çatdırmışlar. Xarici kreditorlar içində xüsusi diqqəti çəkənlər – Çin, Yaponiya, Böyük Britaniya və OPEC ölkələridir. Çin təkbaşına ABŞ dövlət borcunun 10 faizinə sahibdir.

ABŞ-ın sürətlə borclanması və Qrafik 3-də göründüyü kimi dövlət büdcəsində faiz xərclərinin sürətlə artması beynəlxalq ictimaiyyətin və reytinq qurumlarının ABŞ-ın maliyyə təhlükəsizliyinə şübhələrini artırmışdır. Belə ki, S&P qurumunun bəyan edib ki, ABŞ-ın reytinqini yaxın gələcəkdə azalda bilər. Bu da dövlət istiqraz vərəqələrinin riskini və investorların tələb etdiyi faiz dərəcəsini artırır. Son iki ildə bu borc

Qrafik 5: ABŞ dövlət borcunun həcmi (milyon dollar) və ÜDM-yə nisbəti (faizlə).

kağızlarının xarici investorlar, xüsusilə Çin tərəfindən satılacağı qeyd olunsa da rəqəmlər bunun əksini göstərir. Əslində, Çin son iki ildə yarım trilyon dollara yaxın həcmdə ABŞ dövlət istiqrazı alaraq portfelinin dəyərini 1.2 trilyon dollara çatdırmışdır. Bu rəqəm Çinin valyuta rezervlerinin 1/3 hissəsidir və Çin birdən birə bu qədər böyük həcmdə istiqrazları sata bilməz. Bu addımı atarsa əlindəki istiqrazların dəyərini sürətlə azaltmış olacaq. ABŞ dövlət istiqrazları hələ ki, risksiz maliyyə aləti kimi qəbul edilir və çox xarici investorun portfelinə riski azaltma və sabit gəlir vasitəsi kimi daxil olur. Əlbəttə reytinq qurumlarının növbəti aylarda verəcəyi qərarlar bu fikri dəyişə bilər. Yenə də dolların dəyərdən düşməsi ABŞ istiqrazlarına yatırım edən xarici investorların zərərinə olacaq.

Büdcə kəsiri və dolların məzənnəsi

Bir vaxtlar ABŞ-ın maliyyə naziri J. Connally Avropalı nümayəndələrə “dollar bizim valyutamız, sizin probleminizdir” demişdi. Bir tərəfdən FED-in likvidliyi artıran monetar siyasəti, digər tərəfdən büdcə kəsiri dolların məzənnəsini azaldıcı təsir yaradır. Faizlərin aşağı olması dolların digər valyutalara nəzərən qısa müddətli cazibəsini itirir. FED-ın 2-ci likvidlik proqramını (QE2) iyunda başa çatdıracağı xəbəri monetar ekspansiya siyasətinin sonuna işarə etsə də ABŞ iqtisadiyyatında böhrandan bərpa prosesinin yavaş və uzun müddətli olması investorların dollara ehtiyatla yanaşmasına səbəb olur. Beləliklə, investorlar digər ölkələrin qiymətli kağızlar bazarlarına yönəlir. İnvestorlar aşağı faizli və dəyərdən düşəcəyi gözlənilən valyuta olan dollarla borclanaraq yüksək faizli və dəyər qazanacaq valyutalara investisiya edirlər.

Dolların dəyərini azaldan digər amil əmtəə bazarlarındakı yeniliklərdir. Birincisi, indeks fondları kimi yeni yatırım fondlarının ixrac edilməsi əmtəə bazarlarının investorlara əlyetənliyini artdığı üçün bu bazarlara maliyyə axımı sürətlə artmışdır. İkincisi, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə artan gəlirlərin və artan istehsalın yaratdığı əlavə tələb əmtəə qiymətlərini artırmışdır. Bu amillər bazarlarda dollar təklifini artırmış və dolayı olaraq dolların məzənnəsini azaltmışdır.   

Dolların məzənnəsinin azalması digər ölkələrə üç yolla təsir edir. Birincisi qeyd etdiyimiz kimi dollar denominasiyalı aktivlərin valyuta riskinin artması və dəyərdən düşməsidir. Onlar investisiya strategiyalarında buna uyğun addımlar atmalıdırlar. İkincisi, inflyasiya təsiridir. Xarici ölkələrə daxil olan maliyyə vəsaitləri o ölkələrdə (xüsusilə sabit məzənnə sistemi tətbiq edən ölkələrdə) likvidliyi artırır və inflyasiya təhlükəsi yaradır. Eyni zamanda dollar denominasiyalı əmtəə idxal edən ölkələrdə əmtəə qiymətləri artdığına görə həm istehlak, həm istehsalçı qiymətləri artır. Üçüncüsü isə ABŞ məhsullarının digər valyutalarla qiymətinin azalmasıdır ki, bu da həmin ölkələrin ABŞ-dan idxalını artıraraq dolayı yolla xarici ticarəti ABŞ-ın lehinə dəyişir.

Büdcə kəsirini azaltma planları

Qrafik 3 və 4-də büdcənin əsas xərc və gəlir istiqamətlərinin gələcəkdə gözlənilən səviyyələrini göstərmişdik. Bu proqnozlar optimist olsa da gələn 5 ildə cəmi büdcə kəsirinin 4 trilyon dollara (10 ildə 9.5 trilyon dollara) yaxın olacağı gözlənilir. Bunun böyük problem olduğunu başa düşən ABŞ höküməti və konqresmenlər tərəfindən büdcə kəsirini azaldan təkliflər hazırlayaraq ictimaiyyətin müzakirəyə çıxarılıb. Büdcə kəsirini azaltmaq üçün müxtəlif planlar təklif olunub ki, hazırda bunlardan əsas üçü müzakirə olunur.

Bunlar Prezident Obamanın təklif etdiyi plan, 3 Demokrat və 3 Respublikaçı senatordan təşkil olunmuş maliyyə komissiyasının təklifi və Respublikaçı gənc konqresmen Paul Ryanın planıdır.  Üç plan arasında həm oxşarlıqlar, həm də fərqlər mövcuddur. Aşağıdakı cədvəl sahələr üzrə hər üç planın təkliflərini müqaisəli şəkildə göstərir:

Təkliflər	Prezident Obamanın planı	Maliyyə Komissiyası	Paul Ryan planı
10 illik cəmi büdcə kəsiri	6.99 trilyon dollar	5.32 trilyon dollar	5.45 trilyon dollar
Təklif edilən qənaətin sahələrə görə bölgüsü (%)
Müdafiədən kənar ixtiyari xərclər	23	14	41
Müdafiə və təhlükəsizlik xərcləri	7	23	0
Səhiyyə xərcləri	17	15	35
Subsidiya və müavinətlər	15	9	24
Vergi reformu	39	38	0

Cədvəl 1: Büdcə kəsirini azaltmaq üçün təklif edilən üç plan  

Prezident Obamanın və Maliyyə Komissiyasının planları daha çox sahəni əhatə edirsə, Paul Ryan planı sayca az sahə üzrə daha radikal qərarlar almağı təklif edir. Bu təkliflərin içində əsas diqqəti cəlb edən pensiyaya çıxma yaşının tədricən 2022-2033-cü illərdə artırılaraq 67 yaşa çatdırılması, 2022-ci ildən etibarən Medicare proqramına qeydlərin dayandırılması, əvəzində yeni üzvlərə özəl sığorta planının təklif edilməsi, sağlıq sığortasında struktural reformlar, bəzi vergilərin azaldılması vəs. kimi müddəalar daxıldir. Ümumiyyətlə, yaşlı əhalinin sayının artması, səhiyyənin inkişafına paralel olaraq orta ömür müddətinin artması ölkənin səhiyyə və sosial müdafiə proqramında böyük reformları vacib qılır. Ancaq bu prosesin asan olmayacağı hazırkı kəskin müzakirələrdən (həm iqtisadi, həm də ideolojik) bəllidir. Paul Ryan planı artıq Konqresdən keçsə də, tək respublikaçıların səsi ilə keçdiyinə görə hələ müzakirə edilməkdədir.

Prezidentin və maliyyə komissiyasının təklifinin əsas hissəsi vergi reformuna aiddir ki, bu reformlar çox gəlirli ailələrin vergi dərəcəsini artırmağı təklif etdiyi üçün respublikaçıların böyük etirazına səbəb olur. Xüsusilə, Prezidentin planını tənqid edənlər arasında iqtisadçı alimlər də var. Onlar qeyd edir ki, ABŞ-ın fiziki şəxslərdən toplanan gəlirlərin yarısını onsuz da gəlir bölgüsündə ən yüksək 1 faizlik gəlir qrupu ödəyib.  Digər təfərdən ABŞ inkişaf etmiş ölkələr arasında ən yüksək mənfəət vergisi dərəcəsi olan ölkələrdəndir. Bu ABŞ iqtisadiyyatının və vergi gəlirlərinin artmasına mane olan amillərdən biridir.

Yuxarıdakı planlar arasında hansının qəbul ediləcəyini demək çətindir.  Görünən odur ki, müzakirələr kəskinləşəcək və nəticədə hər iki siyasi qanadın ortaq planı hazırlancaq. Osama bin Ladenin öldürülməsindən sonra ABŞ hərbi qüvvələrinin Əfqanıstan və İraqdan çəkilməsi daha da sürətlənəcək və hərbi xərclər azalacaq (Prezident Obama 10 ildə 400 milyard dollara qədər azalma təklif edir). Belə proqnoz etmək olar ki, Medicare və Medicaid kimi qurumlara ayrılan xərclər azalacaq, mənfəət vergiləri azalacaq, eyni zamanda bəzi güzəştlər ləğv ediləcək. Maliyyə bazarlarında fiziki şəxslərə tətbiq edilən gəlir vergisi güzəştləri böyük ehtimalla ləğv olunacaq və ən yüksək gəlir qrupunda olanlar üçün vergi dərəcələri artırılacaq. Bunun mənfi təsiri ola bilər ki, investorlar ABŞ maliyyə bazarlarını tərk edərək digər bazarlara üz tuta bilərlər.

Hansı planın qəbul ediləcəyindən asılı olmayaraq ABŞ ictimaiyyətinin büdcə kəsirini azaltma istəyi müsbət haldır. ABŞ-ın fiskal tarazlığının bərpa edilməsi başqa böyük ölkələrin də arzu etdiyi hal olduğu üçün növbəti 10 ili əhatə edən büdcə planının qəbul edilməsindən sonra dünya iqtisadiyyatına müsbət təsirlərini də görəcəyik.

Azərbaycan aspektindən baxış

ABŞ-da büdcə kəsirini azaltmaq üçün son aylarda gedən prosesin Azərbaycan üçün iki əhəmiyyətini qeyd etmək olar: nümunəvi və monetar. Nümunəvi əhəmiyyətlərdən birincisi büdcə müzakirələrinin aparılma mexanizmidir. Mövcud problemi həll etməli olduğunu qəbul edən iqtidar və müxalifət partiyaları həm ayrılıqda, həm də birgə komissiya çərçivəsində təkliflərini hazırlayıb ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim etmişlər. Xüsusilə burada vətəndaşların seçdiyi və onları təmsil edən senatorların, konqresmenlərin aktiv iştirakını qeyd etmək olar. Büdcənin müzakirəsində istər demokrat, istərsə də respublikaçı təmsilçilərin aktiv iştirakı həm hökümətin siyasətinə təsir göstərir, həm müxtəlif siyasi qruplar arasında dialoq imkanı yaradır, həm də qərarların qəbulu və icrasında ictimai nəzarəti artırır. Azərbaycanın da mühüm qərarlarında bu cür müzakirə praktikasının olması vacibdir.

İkinci nümunəvi əhəmiyyəti odur ki, büdcə kəsirinin nə qədər ciddi problem olduğunu göstərir. Büdcənin gəlirləri dəyişkən, xərcləri isə ancaq artan trendə malik olanda ölkənin fisqal təhlükə yaranır. Belə olduqda ABŞ kimi iqtisadi qüdrəti olan ölkə belə böyük problemlərlə üzləşir. Azərbaycan dövlət büdcəsinin neftdən asılılığı son illərdə sürətlə artmışdır. Belə ki, artıq son iki ildə büdcə gəlirlərinin yarısı Dövlət Neft Fondundan ayrılan vəsait hesabına maliyyələşir. Əhalinin gəlir vergisi və mənfəət vergisinin büdcə gəlirlərindəki payı isə sürətlə azalmışdır. Mənfəət vergisinin miqdar olaraq azalması həm də şirkətlərin gəlirlərinin azalmasından bəhs edir. Neftin qiymətinin çox dəyişkən olması fonunda büdcənin neftdən bu qədər asılı olması və qeyri-neft büdcə kəsirinin artması sağlam vəziyyət deyil. “Keçid iqtisadiyyatı” jurnalının (təsir dərəcəsi yüksək elmi jurnal) son nömrəsində Wijnbergen və Budina tərəfindən neft qiymətləri və Azərbaycanın fiskal təhlükəsizliyi haqqında çıxacaq elmi məqalədə müəlliflər bu məqama diqqəti çəkir və göstərir ki, büdcənin sabit gəlir nəzəriyyəsinə uyğun olaraq qurulması vacibdir. Araşdırma göstərir ki, dövlət xərcləri indiki kimi yüksək səviyyəsində qalarsa 2030-cu ildə Azərbaycan artıq valyuta ehtiyatlarını tükədərək net borclu ölkəyə çevriləcək. Beləliklə, Azərbaycan höküməti növbəti illərdə tədricən büdcədə neftin payını azaltmalı və əvəzində vergilərin və digər gəlir mənbələrinin payını artırmalıdır. Bunun üçün isə təbii ki, qeyri-neft sahəsinin inkişafı və qeyri-neft şirkətlərinin gəlirlərini artıracaq, biznes mühitini yaxşılaşdıracaq tədbirlər görülməlidir. Alternativ olaraq neft gəlirlərindən ixrac qabiliyyətli qeyri-neft sənayesinin artırılması üçün birbaşa investisiyalar edilməlidir.

Büdcə kəsiri ilə bağlı tədbirlərin Azərbaycana monetar təsiri müxtəlif iqtisadi amillərlə bağlıdır. Birincisi, investisiyalarla bağlıdır ki, məsələn dolların dəyəri və ABŞ istiqraz vərəqlərinin təklif etdiyi faiz Dövlət Neft Fondunun investisiyalarına təsir edir. İkincisi, manatın dollara qarşı sabit səviyyədə saxlanması dollar digər valyutalara qarşı dəyər itirəndə manatın da dəyərinin düşməsinə səbəb olur ki, bu da digər valyutalarda olan idxalı bahalı edir. Üçüncüsü, neftin qiymətinin qalxması ölkəyə daha yüksək miqdarda dollar girişinə səbəb olur ki, bu da pul həcminə təsir edir. Bütün bu amillər Azərbaycanın valyuta və büdcə siyasətini gözdən keçirməyə vadar edir. Xüsusi valyuta siyasətinin inflyasiya idxalına səbəb olması əlavə problem yaradır. Son illərdə Mərkəzi Bankın (MB) illik inflyasiya proqnozunun tutmaması valyuta siyasətinin problemlərindən xəbər verir. Bu səbəbdən MB-ın yaxın illərdə daha sərbəst valyuta sisteminə keçmə istəyi müsbət qarşılanmalı və bu proses tədricən başlanmalıdır.

Beləliklə təbii resurslarla zəngin ölkə olan Azərbaycan maliyyə və iqtisadi siyasətini ehtiyatla qurmalıdır ki, gələcəkdə ehtiyatları tükənəndə büdcə kəsiri kimi problemlərlə üzləşməsin. Bu problemləri həll etmək göründüyü kimi asan deyil.   


Qeyd: Bloqdakı yazıları uyğun istinad (müəllifin kimliyi, bloqun adı və uyğun link) vermək şərtilə istənilən qəzet və ya sayt yaya bilər.