"Neftden asili iqtisadiyyat ve neft qiymetleri" - Fariz Huseynov, Alma

http://almaqezeti.com/?mod=view&id=3597

Azərbaycan iqtisadiyyatını neft ixracı üstündə quran ölkələrdəndir. Təəssüf ki, digər neft ixrac edən ölkələrdən fərqli olaraq ölkəmizin neft gəlirləri qısa müddətli olacaq. Neft gəlirlərindən bu qədər asılı olan iqtisadiyyatın neftin qiymətindən də asılılığı həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır. Neftin qiymətindəki dəyişmələr ölkə iqtisadiyyatına böyük zərbə vura bilər. Bu ilin iyul-oktyabr kimi qısa zaman kəsiyində neftin qiymətinin 140-150 dollara qalxıb 60-65 dollar səviyyəsinə qədər geriləməsi ölkəmizin gələcək illərlə bağlı proqnozlarında daha ehtiyatlı olmağa məcbur edir. Bu səbəbdən 2009 və sonrakı illər üzrə büdcə proqnozunda hökümətin problemlərlə üzləşdiyi məlumdur. Yazıda bu mövzudan bəhs edəcəyik.  

Dünya bankı, hələ, 2005-ci ildə Azərbaycanın neft gəlirlərinin 2010-cu ildən etibarən azalacağını proqnoz edirdi. Buna paralel olaraq BVF-nin oktyabr ayındakı hesabatında ÜDM-dəki artımın 2008-2009-cu illərdə 16% olacağı, eyni qurumun digər hesabatında isə bu rəqəmin sonrakı illərdə daha da azalacağı və 2012-ci ildə iqtisadiyyatın kiçiləcəyi göstərilir. Tədricən iqtisadiyyatda neft sektorunun yerini alan qeyri-neft sektoru ÜDM-də neftlə bəslənən sürətli artımı davam etdirə bilməyəcək. Neftin təsir etdiyi digər makroiqtisadi göstərici dövlətin neft gəlirləri və valyuta ehtiyatlarıdır. Neft gəlirlərinin əsasən toplandığı Neft Fondu ilə birgə Milli Bankın ehtiyatlarını da nəzərə alsaq toplam aktivlərin həcminin 17 milyard dollar olar. Hər il Neft Fondundan ölkə büdcəsinə müxtəlif miqdarda vəsait transfer edilir. Fonddan büdcəyə transferlərin miqdarına limit qoyulmadığı üçün, sanki, hökümətə istənilən vaxt Neft Fondundan istifadə etmə haqqı verilib. Hökümət bu fürsətdən istifadə edərək 2005-ci ildən etibarən demək olar ki, hər il ərzində büdcəyə dəyişikliklər və əlavələr etmişdir. Büdcənin daha uzun müddətli və daha dəqiq hazırlanması vacibdir. Ancaq il ərzində Neft Fondunda yığılan gəlirlərin təcili olaraq büdcəyə transfer edilməsi normal sayıla bilməz.

Neft Fondunun büdcədəki payına nəzər salaq. 2008-ci ilin ilk 9 ayında büdcə hesabatı ilə 2007-ci ilin eyni dövrünü müqaisə etdikdə görürük ki, gəlirlərin icrasının 30%-i Neft Fondunun, 58%-i isə Vergilər Nazirliyinin payına düşür. Bu rəqəmlər 2007-ci ilin eyni dövründə 11% və 74% olmuşdur. Bu fərq artan neft gəlirləri ilə izah edilə bilər. Hazırda müzakirə edilən 2009-cu ilin büdcəsində gəlirlərin həcmində Neft Fondunun payı 40%-ə çıxarılacağı planlaşdırılır. 2008-ci ilin ilk 9 ayında Neft Fondundan büdcəyə daxilolmalar proqnoz ediləndən 10% aşağı, yəni 2,2 mlrd. manat olmuşdur. Bu rəqəm 2009-cu ildə 4,92 mlrd. manat nəzərdə tutulur. Büdcə gəlirlərində nəzərdə tutulan digər əsas hesablar hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi (18%, 2,2 mlrd manat) və əlavə dəyər vergisidir (19%, 2,3 mlrd.). Büdcənin 40%-i neft qiymətlərindən asılı olan ölkəmizin gələn il neftin qiyməti ilə bağlı proqnozları çox vacib məsələdir. Bu barədə danışmazdan əvvəl büdcənin xərclər qisminə nəzər salaq.

 

2008-ci ilin ilk 9 ayında büdcənin xərcləri 85% icra (1,2 mlrd. manat fərq) edilib. Müdafiə, təhsil və səhiyyədə icranın proqnoz ediləndən çox aşağı olması diqqəti çəkir. Maraqlıdır ki, sənaye, tikinti və faydalı qazıntılar bölməsi isə 103% proqnozu yerinə yetirmişdir. Bunun böyük hissəsinin tikinti sahəsinə aid olduğu şübhəsizdir. Müdafiə sahəsində 276 mln., təhsil sahəsində 238 mln., əsas bölmələrə aid edilməyən xidmətlər sahəsində isə 221 mln. fərq yaranmışdır. Maliyyə Nazirliyinin saytında yerləşdilən arayışda bu fərqlərin səbəbi göstərilmir. Bu isə büdcənin xərclər bölməsində müəyyən problemlərin olduğunu göstərir. 2009-cu ildə nəzərdə tutulan əsas xərclər yenə dövlət tərəfindən əsaslı vəsait vəya tikinti investisiya qoyuluşudur (39%). Bu hesaba 2008-ci ilin ilk 9 ayında təxminən 3 mlrd. manat xərclənibsə, 2009-cu ildə bu rəqəm 4,7 mlrd. manat olacaq. Belə demək olar ki, dövlət əsaslı vəsait investisiyasını neft gəlirləri hesabına həyata keçirir. Neft gəlirləri nəzərə alınmasa 2009-cu ilin büdcə kəsiri 6,6 mlrd. manat olacaq.

Dövlət Neft Fondunun aktivlərinə nəzər salsaq görərik ki, 2007-ci ilin əvvəlində fondda 1,26 mlrd. manat, 2007-ci ilin sonunda isə 2,1 mlrd. manat vəsait toplanmışdır. Bu vəsaitin 28%-i dövlət büdcəsinə köçürülmüşdür. 2008-ci ilin ilk 9 ayına olan məlumata görə isə fondun aktivləri sürətli sıçrayış göstərərək, təxminən, 8,32 mlrd. manata çatmış. Fond rəhbərliyi bu artımı müxtəlif mənəvi faktorlarla əlaqələndirsələr də, hamıya məlumdur ki, bu neftin qiymətindəki artımdan irəli gəlir. Diqqət etsəniz 2008-ci ilin ikinci rübündə fondun xərcləri iki dəfə artmışdır, buna əsas səbəb dövlət büdcəsinə rüb ərzində olan transferdir.

Görəsən, Neft Fondunun aktivləri neftin qiymətlərindən nə qədər asılıdır? Fondun gəlirlərinin demək olar ki, 95%-i mənfəət neftinin satışından əldə edilir. Aşağıdakı cədvəldən görürük ki, fondun gəlirləri və aktivləri ilə neftin qiyməti arasında sıx və müsbət əlaqə var. Neft Fondunun 2008-ci il üçüncü rübünə olan hesabatı sayta yerləşdirilmədiyi üçün bu barədə tam məlumat yoxdur. Ancaq oktyabr ayında neftin qiymətinin 60 dollara qədər düşməsi fondun gəlirlərinə təsirsiz ötüşməyəcək. Müqaisə üçün deyək ki, 2007-ci ilin ilk rübündə eyni qiymət səviyyəsi müşahidə olunmuşdur.

Dövr	Neft Fondunun gəlirləri	Neft Fondunun xərcləri	Neft Fondunun aktivləri	Neft Fondun aktivlərində dəyişmə	Neftin qiyməti $/barrel
2006 Rüb 1	221,4	168,7	1.330,2		56,63
2006 Rüb 2	228	145,7	1.414,2	84	62,26
2006 Rüb 3	281,3	292,4	1.374,8	-39,4	56,38
2006 Rüb 4	255,2	374,5	1.267,4	-107,4	57,22
2007 Rüb 1	373,6	147,7	1.491,8	224,4	57,78
2007 Rüb 2	459,1	289,2	1.646,7	154,9	68,29
2007 Rüb 3	500,9	320,3	1.843,8	197,1	75,91
2007 Rüb 4	538,7	304	2.092,4	248,6	89,76
2008 Rüb 1	1.116,4	438,4	2.775	682,6	99,32
2008 Rüb 2	3.777,5	966	5.488	2.713	131,41
2008 Sent.	-	-	8.320	2.832	106,41

 

Neftin qiymətinin gələn ilin sonlarına qədər 60-70 dollar ətrafında olacağını təxmin etsək Neft Fondunun gəlirlərində və aktivlərində böyük azalmalar olacağını gözləməliyik. Əgər 2009-cu ildə nəzərdə tutulduğu kimi 4,92 mlrd. manat, yəni fond aktivlərinin təxminən 26%-i büdcəyə köçürüləcəksə eyni faizin qorunması üçün fondun aktivləri ən azı 18,7 mlrd. manat olmalıdır. Cari neft qiymətlərini nəzərə alsaq və gələn il ərzində bu qiymətlərin radikal olaraq dəyişməyəcəyini proqroz etsək Neft Fondunun aktivlərinin bu qədər artacağı şübhə oyadır. Belə olduğu halda, Neft Fondundan büdcəyə 2009-cu ildə nəzərdə tutulandan daha az miqdarda vəsait transfer edilməlidir. Əks təqdirdə fondun aktivləri azalacaq. Təəssüf ki, büdcə xərcləri və neft gəlirlərinin şəffaflığı sahəsində fəaliyyət göstərər QHT-lərin dəfələrlə təklif etməsinə baxmayaraq, dövlət Neft Fondundan büdcəyə edilən transferlərə heç bir məhdudiyyət qoymamışdır. Fondun aktivlərinin istifadəsinə və büdcədən maliyyələşən layihələrə ictimaiyyətin təsiri yox səviyyəsindədir. Bunun məqsədyönlü şəkildə edildiyi və hökümətə neft gəlirlərinin mənimsənilməsi üçün geniş imkanlar verdiyi şübhəsizdir.

 

Beləliklə, iqtisadiyyatımızın neftin qiymətindən birbaşa asılı olduğu üçün 2009-cu ilin büdcəsində neftin qiyməti ilə bağlı proqnozlar xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu təkcə Azərbaycanın deyil, demək olar ki, bütün neftdən asılı olan (idxal və ixrac baxımından) ölkələrin probleminə çevrilib. BVF-un neft ixrac edən ölkələr üçün maliyyə hesabları baxımından proqnoz etdiyi kritik neft qiymətləri belədir:

 

Ölkə	Neft qiyməti	Ölkə	Neft qiyməti
Azərbaycan	40	Küveyt	33
Əlcəzair	56	Bəhreyn	75
İran	90	Oman	77
İraq	111	Qatar	24
Qazaxıstan	59	Səudiyyə Ərəbistanı	49
Liviya	47	BƏƏ	23

Azərbaycan üçün kritik həddin 40 dollar olduğunu görürük. Neft qiymətlərinin bu səviyyəyə düşəcəyi inandırıcı olmasa da bəzi ölkələr və qurumlar 2009-cu il üçün qiymət proqnozunu azaltmışdır. Məsələn, BVF-un son proqnozuna görə bu ildə neftin qiyməti 68 dollar olacaq. OPEC və J.P. Morgan qurumları qiymətin 70-79 dollar arasında, UBS şirkəti isə 60 dollar olacağını proqnoz edir. Nigeriya (45) və Meksika (70) kimi ölkələr də öz proqnozlarını azaldırlar. Yuxarıda müzakirə etdiyimiz Azərbaycanın 2009-cu il büdcə planında neftin qiyməti, təxminən, 80 dollar nəzərdə tutulduğu üçün plan hazırkı qiymətləri nəzərə alaraq yenidən hazırlanmalıdır. Neft Fondundan büdcəyə daxil ediləcək vəsait daha az olmalıdır, əks təqdirdə Neft Fondunun aktivləri azalacaqdır. Fond vəsaitlərinin investisiyasından gələn gəlirlərin azalacağını da gözləmək lazımdır. Çünki bu vəsaitlər daha likvid və az gəlirli maliyyə alətlərinə yönəldilir.  

Neftin qiymətlərinin azalması fonunda büdcə xərclərində müəyyən qədər azaltmaya getmək olar. 2008-ci ildə proqnoz edilib, ancaq icra edilməyən büdcə xərclərini yenidən gözdən keçirmək lazımdır. Məsələn müdafiə xərclərinin 70 faizinin icra edilməsi maraqlıdır. Məşğulluğun daha yüksək olduğu kənd təsərrüfatı sahələrinə daha çox vəsait ayrılmalıdır. Büdcə xərclərinin əsas hissəsini təşkil edən tikinti və əsaslı vəsait investisiya qoyuluşunun yenidən gözdən keçirilməsi vacibdir. Bu vəsaitlərin hansı layihələrə xərcləndiyi ictimaiyyətə şəffaf şəkildə çatdırılmalıdır ki, ictimai qurumlar öz rəyini bildirsin. İnformasiya qıtlığı və qeyri şəffaflığın hökm sürdüyü mühitdə “yeyinti” prinsipləri də möhkəmlənir. Son illərdə, sanki, “tikinti=yeyinti” prinsipi ilə görülən fəaliyyətlər nəticəsində Neft Fondunun gələcək nəsillərə qorunub saxlanması məqsədinə kölgə salır. Beləliklə höküməti çətin qərarlar gözləyir. Azalan neft qiymətləri həm yeni seçilən höküməti, həm də yeni təyin olunmuş iqtisadi-inkişaf nazirini imtahana çəkəcək. Ümid edirəm bu sınaqdan üzü ağ çıxacağıq.