Əvvəla böhran onu göstərdi ki, bir iqtisadi sistemdə varlılar özlərini kasıbların problemlərindən sığortalaya bilməzlər. Kasıbların problemi geniş vüsət alanda varlılara da böyük təsir göstərir. Kasıbların ev alması üçün ipotek bazarını canlandırmaq istəyən hökumət bununla varlılara əlavə gəlir mənbəyi yaratdı. Ancaq onlar sürətlə gəlirlərini itirən kasıbların ipotek bazarını təhlükədə qoyduğunu anlamadılar. Böhran bizə öyrətdi ki, cəmiyyəti bir bütün olaraq görməli və gəlir bərabərsizliyini mümkün qədər aradan qaldırmalıyıq. Kasıblara ev vermək deyil, onların evi satınalma gücünü artırmalıyıq.
Azərbaycan hökuməti gənclərə xüsusi şərtlərlə ev satınalma imkanı yaratmaq istəyir. Böhran bizə göstərdi ki, daha əlverişli şərtlərlə kredit vermək problemləri həll etmir. Gənclərin işsizlik problemlərini həll etmək, onlara daha yüksək və daimi gəlir əldə etmə imkanı vermək lazımdır. Gənclərə şərait yaratmaq lazımdır ki, öz ehtiyaclarını normal bazar qiymətlərində qarşılaya bilsinlər. Təbii ki, bazar qiymətlərinin yaranma mexanizminə də baxmaq lazımdır.
"Balıq verməyin, balıq tutmağa imkan yaradın!"
2001-2004 illər ərzində ABŞ Milli Bankı (FED) borclanma faizini azaldaraq bazarda likvidliyi və ümumi biznes fəaliyyətini canlandırmağa çalışmışdır. Aşağı faizlər ipotek kreditlərinə tələbi artırmış, bunun nəticəsində isə evlərə olan tələbat artmış, evlərin qiyməti sürətlə yüksəlmişdir. Evlərin qiymətindəki artım ilə illik orta əmək haqqındakı artım arasında birincinin xeyrinə çox böyük fərqlər yaranmışdır. Əsasən də az gəlirlilər qrupunun tələb etdiyi evlərin qiyməti daha sürətlə artmışdır. İpotek sistemində problem ev almaqda deyil, ödəmə qabiliyyətini qorumaqdadır. Az gəlirlilərə “balıq vermək yerinə, onlara balığı tutmaq üçün imkanlar yaratmaq” lazımdır.
Azərbaycanda son illərdə ev qiymətləri böyük sürətlə artmışdır. Ev qiymətləri haqda statistik məlumatlar tam olmasa da mənzillərin orta qiymətindəki artımın orta aylıq əməkhaqqının artımından çox yüksək olduğu hamıya aydındır. ABŞ-dakı ipoteka böhranından əvvəl də eyni tendensiya müşahidə olunmuşdu. Ödəmə və ya satınalma qabiliyyətini itirən insanlara yüksək qiymətlə ev satmaq mümkün olmayacaq. Nəticədə daşınmaz əmlak qiymətləri sürətlə azalacaq. Gənclərə aşağı faizlə kredit verib, onlara bu evləri satmaqdansa, həmin evlərin qiymətlərinin niyə belə yüksək olduğunu araşdırmaq və evlərin qiymətinin azalması üçün tədbirlər görülməlidir.
Burada Dünya Bankının biznes fəaliyyəti haqqında 2009 hesabatına nəzər salaq. Ölkəmiz müxtəlif kateqoriyalar üzrə sürətlə irəliləsə də tikinti biznesi kateqoriyasında hələ də çox geridədir. Bir il ərzində ölkəmiz ümumi biznes fəaliyyətinə görə 64 pillə irəliləyərək 33-cü yer tutsa da tikinti fəaliyyəti kateqoriyasına görə cəmi 5 pillə irəliləyərək 155-ci (!) yeri tutmuşdur. Maraqlıdır ki, eyni vəziyyəti xarici ticarət kateqoriyasında da görmək olar. Bu kateqoriyada ölkəmiz cəmi iki pillə irəliləyərək 174-cü (!) olmuşdur. Əsas istehlak mallarının idxal edilməsi və tikintinin belə baha başa gəlməsi qiymət inflyasiyasını yaradan əsas səbəblərdəndir. Hökumətin digər kateqoriyalar üzrə yaxşı nəticələr alması, ancaq tikinti və xarici ticarət fəaliyyəti mühitini məqsədli şəkildə yaxşılaşdırmaması əhaliyə böyük ziyan vurur. Onlarla “maneə”dən keçən mallar və ya evlər istehlakçıya ikiqat-üçqat baha başa gəlir. Hökumət isə bu “maneə”ləri azaldaraq evlərin qiymətini aşağı salmaq əvəzinə az gəlirlilərə bu bahalı evləri satın almağa kredit verir. Nəticədə əhali satın aldığı mal və xidmətin dəyərinin iki-üç qatı artığını xərcləməli ya da müflisləşməli olur.
"Normal maliyyə bazarlarının yoxluğunda..."
Əslində daşınmaz əmlak sektorunun belə “şişməsi” müəyyən qədər təbii, müəyyən qədər isə “yaradılan” nəticədir. Ölkədə əsasən, son 5 il ərzində gəlirlərini artıran və bunun müəyyən hissəsini xərcləməyib yığan ev təsərrüfatlarının sayı artıb. Həmin vəsaiti evdə saxlamaq risqli olduğu üçün müxtəlif investisiya alətlərinə yatırmaq lazımdır. Ölkədə maliyyə bazarları inkişaf etmədiyi üçün həmin vəsaitlər ya mənzil və torpaq sahəsinə, ya da xırda biznesə yönəldilib. Xırda biznes istehsaldan çox ticarətlə və idxal edib satmaqla məşğul olur. Gömrükdəki “nəzarət mexanizmi” məcbur edir ki, istehlakçıya çatan mal və xidmətin qiyməti ədalətli qiymətdən daha yüksək olsun. Bu şişmiş qiyməti yenə həmin ev təsərrüfatları ödəməli olur.
Mənzil və torpaq sahəsində də vəziyyət fərqli deyil. Səbəblərini isə bir əvvəlki abzasda müzakirə etdik. Nəticədə ev təsərrüfatlarının illər ərzində yığdığı vəsaitlər iki-üç qat bahalı investisiya alətlərinə, ya da istehlak mallarına yönəlir. Halbuki, ölkədə mənfəətli şirkətlərin vəsait çatışmazlığı problemi var. Əgər ölkədə normal fəaliyyət göstərən maliyyə bazarları olsa, şirkətlər bu bazarlardan maliyyə vəsaiti əldə etmək üçün investorlar isə izafi fondlarını investisiya etmək üçün istifadə edərdilər. Beləliklə ev təsərrüfatlarının yığdığı bu vəsaitlər maliyyə bazarları vasitəsilə şirkətlərə ötürülər və maliyyə sistemində fondların axımı prosesi yaranardı. Təəssüf ki, maliyyə bazarlarının inkişaf etməməsi izafi fondları qiymətləri “şişmiş” mənzil və torpaq sahəsinə yönəldir. Bu da həmin fondların səmərəli istifadə olunmasına mane olur. Nəticədə tikinti və xarici ticarət sektoruna nəzarət edən məmurlar və ya “sıravi şəxslər” ev təsərrüfatlarını “soyurlar”. İqtisadi böhran baş verərsə daşınmaz əmlak sektorunda qiymətlər sürətlə azalacaq. Bunun qarşısını almaq üçün tikinti və xarici ticarətdəki qeyri-rəsmi nəzarəti aradan qaldırmaq, mənzil və torpaq sahələrinin qiymətinin həqiqi dəyərinə düşməsini təyin etmək lazımdır.
Bilgisizliyin fəsadları
Böhran bizə, həm də əhalinin maliyyə və iqtisadi biliklərinin artırılmasının vacib olduğunu göstərdi. Bu sahələrdə kifayət qədər maariflənmiş insanlar maddi vəziyyətlərini təhlükə altına alacaq addımlar atmazdı və “qəsbkar kreditor”ların tələsinə düşməzdi. “Qəsbkar kreditorlar” əhaliyə kredit vermək üçün onları müxtəlif vasitələrlə şirnikləndirdi. Beləliklə, alıcının risq səviyyəsi yoxlanılmadan, ilkin ödəniş tələb edilmədən, daha uyğun, amma dəyişkən faizlə ipoteka kreditləri verildi. Dəyişkən faizin nə qədər təhlükəli olduğunu isə istehlakçıların çoxu anlamadı. Ümumiyyətlə, ipoteka kreditlərinin başqa problemi odur ki, bu kreditlər “qaytarılmama potensialı olan” kreditlərdir. Yəni, hər nə qədər ipoteka olaraq ev və ya hansısa varlıq göstərilsə də, borclunun iflası zamanı həmin evləri əvvəlki qiymətinə sata bilməyən banklar böyük həcmdə zərər görür. Maliyyə institutları ipoteka kreditlərinin bu xüsusiyyətini nəzərə alaraq, əhalini “qəsbkar kredit” tələsinə salmamalıdırlar.
Ölkəmizdə hal-hazırda kredit şərtlərinin kifayət qədər sərt olması sistemi bir çox problemdən qorusa da, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin artırılması və ədalətli qiymətlərin yaranmasını təmin etmək əsas vəzifə olmalıdır. Çünki Azərbaycanda kreditlərin 35-37 faizi ev təsərrüfatlarına verilir. Ev təsərrüfatlarının alıcılıq qabiliyyətinin azalması sistemdə böyük fəsadlar törədə bilər. Müsbət haldır ki, müddəti keçmiş kreditlər ümumi kreditlərin 2 faizini təşkil edir. Ancaq Milli Bank iqtisadiyyatın sahələri üzrə müddəti keçmiş kreditlərin həcmini göstərmədiyi üçün ən çox hansı sektorda belə problemin olduğunu deyə bilmərik.
"Dövlət orqanlarının elmi araşdırmalardan istifadəsi çox aşağı səviyyədədir"
Eyni zamanda, böhrandan bunu öyrəndik ki, dövlətin qanunverici orqanları iqtisadi sistemdəki problemləri dərhal həll etməli, köhnəlmiş qanunları daima yeniləməlidir. Qanunlara nəzarət mexanizmi və qanunların pozulması halında uyğun tədbirlər görülməsi çox vacibdir. Təbii ki, bu mexanizmi təkmilləşdirmək üçün əlaqədar təşkilatlar araşdırmaçı alimlərlə əməkdaşlıq edərək iqtisadi sektorları analiz etməli, problemləri və onların həll yollarını öyrənməli və uyğun addımlar atmalıdır. Təəssüf ki, Azərbaycan dövlət orqanlarının elmi araşdırmalardan istifadəsi çox aşağı səviyyədədir. Çox vaxt məqsəd “səs-küylü və analoqu olmayan” iqtisadi inkişafı reklam etmək olduğu üçün problemləri və vəziyyəti real olaraq göstərən, heç bir dövlət məmurunun xeyrinə nəticələr əldə etməyən elmi araşdırmalar lazımınca qiymətləndirilmir. Bu proses davam etdiyi üçün mənalı elmi araşdırmalar da öz əhəmiyyətini itirir.
Nəticə: Çökmə Ehtimalı
Sonda onu qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi böhran baş verəndə sistemi bütünüylə öz təsiri altına alır. Qurulan iqtisadi sistem belə kütləvi təsirə dayanıqlı olmazsa, həmin sistemin çökmə ehtimalı yüksəlir.
BVF bu yaxınlarda Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün neftin qiymətinin kritik həddini $40/barrel olaraq müəyyən edib. Təəssüf ki, ölkə iqtisadiyyatı bir əmtəənin qiymətindən asılı vəziyyətə salınıb. Bu da ölkənin iqtisadi sisteminin necə yanlış qurulduğunu göstərir. Neftin qiymətinin aşağı düşməsinin yeni hökumətin iqtisadi prioritetləri fonunda ölkəmizə nələr gətirəcəyini növbəti yazımızda müzakirə edəcəyik.
Azərbaycan hökuməti gənclərə xüsusi şərtlərlə ev satınalma imkanı yaratmaq istəyir. Böhran bizə göstərdi ki, daha əlverişli şərtlərlə kredit vermək problemləri həll etmir. Gənclərin işsizlik problemlərini həll etmək, onlara daha yüksək və daimi gəlir əldə etmə imkanı vermək lazımdır. Gənclərə şərait yaratmaq lazımdır ki, öz ehtiyaclarını normal bazar qiymətlərində qarşılaya bilsinlər. Təbii ki, bazar qiymətlərinin yaranma mexanizminə də baxmaq lazımdır.
"Balıq verməyin, balıq tutmağa imkan yaradın!"
2001-2004 illər ərzində ABŞ Milli Bankı (FED) borclanma faizini azaldaraq bazarda likvidliyi və ümumi biznes fəaliyyətini canlandırmağa çalışmışdır. Aşağı faizlər ipotek kreditlərinə tələbi artırmış, bunun nəticəsində isə evlərə olan tələbat artmış, evlərin qiyməti sürətlə yüksəlmişdir. Evlərin qiymətindəki artım ilə illik orta əmək haqqındakı artım arasında birincinin xeyrinə çox böyük fərqlər yaranmışdır. Əsasən də az gəlirlilər qrupunun tələb etdiyi evlərin qiyməti daha sürətlə artmışdır. İpotek sistemində problem ev almaqda deyil, ödəmə qabiliyyətini qorumaqdadır. Az gəlirlilərə “balıq vermək yerinə, onlara balığı tutmaq üçün imkanlar yaratmaq” lazımdır.
Azərbaycanda son illərdə ev qiymətləri böyük sürətlə artmışdır. Ev qiymətləri haqda statistik məlumatlar tam olmasa da mənzillərin orta qiymətindəki artımın orta aylıq əməkhaqqının artımından çox yüksək olduğu hamıya aydındır. ABŞ-dakı ipoteka böhranından əvvəl də eyni tendensiya müşahidə olunmuşdu. Ödəmə və ya satınalma qabiliyyətini itirən insanlara yüksək qiymətlə ev satmaq mümkün olmayacaq. Nəticədə daşınmaz əmlak qiymətləri sürətlə azalacaq. Gənclərə aşağı faizlə kredit verib, onlara bu evləri satmaqdansa, həmin evlərin qiymətlərinin niyə belə yüksək olduğunu araşdırmaq və evlərin qiymətinin azalması üçün tədbirlər görülməlidir.
Burada Dünya Bankının biznes fəaliyyəti haqqında 2009 hesabatına nəzər salaq. Ölkəmiz müxtəlif kateqoriyalar üzrə sürətlə irəliləsə də tikinti biznesi kateqoriyasında hələ də çox geridədir. Bir il ərzində ölkəmiz ümumi biznes fəaliyyətinə görə 64 pillə irəliləyərək 33-cü yer tutsa da tikinti fəaliyyəti kateqoriyasına görə cəmi 5 pillə irəliləyərək 155-ci (!) yeri tutmuşdur. Maraqlıdır ki, eyni vəziyyəti xarici ticarət kateqoriyasında da görmək olar. Bu kateqoriyada ölkəmiz cəmi iki pillə irəliləyərək 174-cü (!) olmuşdur. Əsas istehlak mallarının idxal edilməsi və tikintinin belə baha başa gəlməsi qiymət inflyasiyasını yaradan əsas səbəblərdəndir. Hökumətin digər kateqoriyalar üzrə yaxşı nəticələr alması, ancaq tikinti və xarici ticarət fəaliyyəti mühitini məqsədli şəkildə yaxşılaşdırmaması əhaliyə böyük ziyan vurur. Onlarla “maneə”dən keçən mallar və ya evlər istehlakçıya ikiqat-üçqat baha başa gəlir. Hökumət isə bu “maneə”ləri azaldaraq evlərin qiymətini aşağı salmaq əvəzinə az gəlirlilərə bu bahalı evləri satın almağa kredit verir. Nəticədə əhali satın aldığı mal və xidmətin dəyərinin iki-üç qatı artığını xərcləməli ya da müflisləşməli olur.
"Normal maliyyə bazarlarının yoxluğunda..."
Əslində daşınmaz əmlak sektorunun belə “şişməsi” müəyyən qədər təbii, müəyyən qədər isə “yaradılan” nəticədir. Ölkədə əsasən, son 5 il ərzində gəlirlərini artıran və bunun müəyyən hissəsini xərcləməyib yığan ev təsərrüfatlarının sayı artıb. Həmin vəsaiti evdə saxlamaq risqli olduğu üçün müxtəlif investisiya alətlərinə yatırmaq lazımdır. Ölkədə maliyyə bazarları inkişaf etmədiyi üçün həmin vəsaitlər ya mənzil və torpaq sahəsinə, ya da xırda biznesə yönəldilib. Xırda biznes istehsaldan çox ticarətlə və idxal edib satmaqla məşğul olur. Gömrükdəki “nəzarət mexanizmi” məcbur edir ki, istehlakçıya çatan mal və xidmətin qiyməti ədalətli qiymətdən daha yüksək olsun. Bu şişmiş qiyməti yenə həmin ev təsərrüfatları ödəməli olur.
Mənzil və torpaq sahəsində də vəziyyət fərqli deyil. Səbəblərini isə bir əvvəlki abzasda müzakirə etdik. Nəticədə ev təsərrüfatlarının illər ərzində yığdığı vəsaitlər iki-üç qat bahalı investisiya alətlərinə, ya da istehlak mallarına yönəlir. Halbuki, ölkədə mənfəətli şirkətlərin vəsait çatışmazlığı problemi var. Əgər ölkədə normal fəaliyyət göstərən maliyyə bazarları olsa, şirkətlər bu bazarlardan maliyyə vəsaiti əldə etmək üçün investorlar isə izafi fondlarını investisiya etmək üçün istifadə edərdilər. Beləliklə ev təsərrüfatlarının yığdığı bu vəsaitlər maliyyə bazarları vasitəsilə şirkətlərə ötürülər və maliyyə sistemində fondların axımı prosesi yaranardı. Təəssüf ki, maliyyə bazarlarının inkişaf etməməsi izafi fondları qiymətləri “şişmiş” mənzil və torpaq sahəsinə yönəldir. Bu da həmin fondların səmərəli istifadə olunmasına mane olur. Nəticədə tikinti və xarici ticarət sektoruna nəzarət edən məmurlar və ya “sıravi şəxslər” ev təsərrüfatlarını “soyurlar”. İqtisadi böhran baş verərsə daşınmaz əmlak sektorunda qiymətlər sürətlə azalacaq. Bunun qarşısını almaq üçün tikinti və xarici ticarətdəki qeyri-rəsmi nəzarəti aradan qaldırmaq, mənzil və torpaq sahələrinin qiymətinin həqiqi dəyərinə düşməsini təyin etmək lazımdır.
Bilgisizliyin fəsadları
Böhran bizə, həm də əhalinin maliyyə və iqtisadi biliklərinin artırılmasının vacib olduğunu göstərdi. Bu sahələrdə kifayət qədər maariflənmiş insanlar maddi vəziyyətlərini təhlükə altına alacaq addımlar atmazdı və “qəsbkar kreditor”ların tələsinə düşməzdi. “Qəsbkar kreditorlar” əhaliyə kredit vermək üçün onları müxtəlif vasitələrlə şirnikləndirdi. Beləliklə, alıcının risq səviyyəsi yoxlanılmadan, ilkin ödəniş tələb edilmədən, daha uyğun, amma dəyişkən faizlə ipoteka kreditləri verildi. Dəyişkən faizin nə qədər təhlükəli olduğunu isə istehlakçıların çoxu anlamadı. Ümumiyyətlə, ipoteka kreditlərinin başqa problemi odur ki, bu kreditlər “qaytarılmama potensialı olan” kreditlərdir. Yəni, hər nə qədər ipoteka olaraq ev və ya hansısa varlıq göstərilsə də, borclunun iflası zamanı həmin evləri əvvəlki qiymətinə sata bilməyən banklar böyük həcmdə zərər görür. Maliyyə institutları ipoteka kreditlərinin bu xüsusiyyətini nəzərə alaraq, əhalini “qəsbkar kredit” tələsinə salmamalıdırlar.
Ölkəmizdə hal-hazırda kredit şərtlərinin kifayət qədər sərt olması sistemi bir çox problemdən qorusa da, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin artırılması və ədalətli qiymətlərin yaranmasını təmin etmək əsas vəzifə olmalıdır. Çünki Azərbaycanda kreditlərin 35-37 faizi ev təsərrüfatlarına verilir. Ev təsərrüfatlarının alıcılıq qabiliyyətinin azalması sistemdə böyük fəsadlar törədə bilər. Müsbət haldır ki, müddəti keçmiş kreditlər ümumi kreditlərin 2 faizini təşkil edir. Ancaq Milli Bank iqtisadiyyatın sahələri üzrə müddəti keçmiş kreditlərin həcmini göstərmədiyi üçün ən çox hansı sektorda belə problemin olduğunu deyə bilmərik.
"Dövlət orqanlarının elmi araşdırmalardan istifadəsi çox aşağı səviyyədədir"
Eyni zamanda, böhrandan bunu öyrəndik ki, dövlətin qanunverici orqanları iqtisadi sistemdəki problemləri dərhal həll etməli, köhnəlmiş qanunları daima yeniləməlidir. Qanunlara nəzarət mexanizmi və qanunların pozulması halında uyğun tədbirlər görülməsi çox vacibdir. Təbii ki, bu mexanizmi təkmilləşdirmək üçün əlaqədar təşkilatlar araşdırmaçı alimlərlə əməkdaşlıq edərək iqtisadi sektorları analiz etməli, problemləri və onların həll yollarını öyrənməli və uyğun addımlar atmalıdır. Təəssüf ki, Azərbaycan dövlət orqanlarının elmi araşdırmalardan istifadəsi çox aşağı səviyyədədir. Çox vaxt məqsəd “səs-küylü və analoqu olmayan” iqtisadi inkişafı reklam etmək olduğu üçün problemləri və vəziyyəti real olaraq göstərən, heç bir dövlət məmurunun xeyrinə nəticələr əldə etməyən elmi araşdırmalar lazımınca qiymətləndirilmir. Bu proses davam etdiyi üçün mənalı elmi araşdırmalar da öz əhəmiyyətini itirir.
Nəticə: Çökmə Ehtimalı
Sonda onu qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi böhran baş verəndə sistemi bütünüylə öz təsiri altına alır. Qurulan iqtisadi sistem belə kütləvi təsirə dayanıqlı olmazsa, həmin sistemin çökmə ehtimalı yüksəlir.
BVF bu yaxınlarda Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün neftin qiymətinin kritik həddini $40/barrel olaraq müəyyən edib. Təəssüf ki, ölkə iqtisadiyyatı bir əmtəənin qiymətindən asılı vəziyyətə salınıb. Bu da ölkənin iqtisadi sisteminin necə yanlış qurulduğunu göstərir. Neftin qiymətinin aşağı düşməsinin yeni hökumətin iqtisadi prioritetləri fonunda ölkəmizə nələr gətirəcəyini növbəti yazımızda müzakirə edəcəyik.
No comments:
Post a Comment