“Günahkar” kimdir: Dollar mı, neft mi?" - Fariz Huseynov, AzFinEcon

Son zamanlarda dolların qiymətindəki artıma parallel olaraq neftin qiymətindəki azalma bu ikili arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin hansı iqtiqamətdə olduğu sualını yaratmışdır. Müxtəlif ekspertlər bu barədə araşdırmalar aparmış və fərqli nəticələr əldə etmişdir. Bəzi nəticələr təsir qüvvəsinin neftdən valyuta kurslarına, bəziləri isə valyuta kurslarından neftin qiymətinə doğru olduğunu qeyd edir.

Neftin qiyməti ilə dollar arasında əlaqələr nələrdir? Birincisi neft gəlirləri və neft ticarəti dollarla həyata keçirilir. Beləliklə dolların məzənnəsindəki dəyişiklər digər ölkələrin neftin qiymətinə olan proqnozlarına təsir göstərir. Digər təsir ölkələrin net xarici aktivləri vasitəsilə yaranır. Neftin qiyməti xarici aktivlərin strukturunu dəyişdiyi üçün valyuta məzənnələrində dəyişiklik yarada bilər. Üçüncüsü isə birbaşa ABŞ, Avropa və neft ixrac edən ölkələrin xarici ticarətindəki dəyişikliklərdən yarana bilər. Bu təsirlər, eyni zamanda, ölkələrin tətbiq etdiyi valyuta rejimindən də asılıdır.

Coudert, Mignon və Penot (Energy Studies Review, 2008) öz araşdırmasında ABŞ dolları ilə neftin qiyməti arasında kointeqrasiya əlaqəsinə və səbəb-nəticə əlaqəsinin istiqamətini nəzərdən keçirir. Onlar izah edir ki, dolların dəyəri azalanda neft ucuzlaşır və neftə olan tələb artır, beləliklə neftin dollarla ifadə edilən qiyməti yüksəlir. Dolların dəyərinin artması isə neftin təklifini artırır və qiymətini azaldır.  1974 Yanvar – 2004 Noyabr ayları ərzində aylıq real (inflasiyadan arınmış) neft qiyməti və dolların məzənnə dəyərini nəzərdən keçirən və bu iki dəyişkən arasındakı kointeqrasiya və səbəb-nəticə əlaqəsini nəzərdən keçirən araşdırmacılar belə nəticəyə gəlirlər ki, bu əlaqə neftin qiymətindən dollara istiqamətlənib. Başqa sözlə, neftin qiyməti artarsa (azalarsa) dolların məzənnəsi azalır (artır). Bu əlaqə ABŞ-ın net xarici aktivləri vasitəsilə öz təsirini göstərir. Neftin qiymətindəki 10%-lik artım isə ABŞ-ın xarici aktivlərində 2%-lik artım yaradır ki, buna paralel olaraq, ABŞ-ın xarici aktivlərinin artması həm də dolların dəyərini artırır.

Ancaq Morgan Stanley şirkətinin şərhçisi Stephen Roach öz araşdırmasında daha yeni rəqəmləri istifadə edərək (1992-2008) göstərir ki, 2003-cü illərə qədər neftin qiyməti ilə ABŞ dolları arasında müsbət əlaqə olsa da 2006-cı illərdən sonra bu əlaqə mənfiyə çevrilmişdir. Melhem və Teraza öz məqalələrində qeyd edirlər ki, neftin qiyməti ilə valyuta məzənnələri arasında əlaqə ikincidən birinciyə iqtiqamətlənib. Yəni valyuta kurslarındakı dəyişmələr neftin qiymətini dəyişdirir, nəinki əksinə təsir möcuddur. Valyutalara görə nəzərə alsaq, dolların məzənnəsinin artması neftin qiymətini azaldırsa, avronun qiymətinin artması neftin qiymətini artırır. Bu təsiri belə başa düşmək olar ki, neft adətən dollar ilə ifadə olunur və avro qiymətlənəndə dolların nisbi dəyəri azalır ve neftin qiyməti artır.

Bu araşdırma nəticələrini maliyyə bazarlarındakı cari dəyişmələrlə necə əlaqələndirə bilərik? Zənnimcə neftin qiymətinin düşməsində əsas təsir neftə olan tələbin azalmasıdır. 2008-ci ilin ilk yarısında neft, digər əmtəə malları, qızıl kimi qiymətli daşlar karlı investisiya alternativi idi və daşınmaz əmlakdan, birjalardan vəsaitini geri çəkən investorlar, əsasən, neft və qızıla yatırım edirdilər. Ancaq hazırda demək olar ki, hər investor inanır ki, 2008-ci ilin sonu və 2009-cu ilin ilk yarısında dünya iqtisadiyyatı, əsasən enerji tələb edən ABŞ, Çin, Hindistan, Yaponiya və digər kapitalist ölkələrinin iqtisadiyyatı durğunluq keçirəcəkdir. Nəticədə neftə olan tələbat azalacaq. Beləliklə neft artıq karlı yatırım aləti deyil. Gələcəkdə dəyəri artmayacaq iqtisadı varlığa yatırım etmək rasyonal deyil. Neftin qiymətinin düşməsində dolların qiymətinin artması da çox rol oynayır ki, bu yuxarıda qeyd edilən araşdırmaları təsdiqləyir.

Digər tərəfdən, dolların qiymətinin artmasında iki əsas amili qeyd etmək olar. Birincisi, dollar özü karlı investisiya alətinə çevrilir. İnvestorlar digər maliyyə alətlərindən yatırımlarını geri çəkib dollara yönəldirlər. Bu da dollara olan tələbi artırır. Avropa iqtisadiyyatının zəifləməsi avronu zəif alternativə çevirir. Beləliklə dollar investorların sığınacağı yeganə maliyyə alətinə çevrilir.

İkincisi isə birjalarda və müxtəlif maliyyə alətlərində külli miqdarda vəsait itirən investorlar öz portfellərində struktur dəyişikliyinə gedərək tamamilə risqsiz varlıqlara yatırım edir. Bunu “keyfiyyətə qaçış” adlandırırlar. Ən “keyfiyyətli” maliyyə aləti isə ABŞ dövlət istiqraz vərəqələridir (T-bill). İnvestorlar külli miqdarda vəsaitlərini dollara çevirərək ABŞ T-billərini satın alır. Bu da dollara tələbi və dolların məzənnəsini artırır. Hətta, ABŞ hökümətinin bazara milyardlarla dollar ixrac edərək dollar təklifini artırması belə dolların dəyərini azaltmır, əksinə dollara olan tələb kifayət qədər güclü olduğu üçün dolların qiyməti artır.

Beləliklə, neftin qiyməti ilə dollar arasında səbəb-nəticə əlaqəsini qurmaq çətin olsa da, cari vəziyyətdə düşünürəm ki, hər iki iqtisadi dəyişkənin dəyərini daha çox onlara olan tələb və təklif müəyyən edir. Buna həm də qeyd etdiyimiz investorların dolları daha karlı investisiya alternativi olaraq seşməsi də böyük təsir göstərir. Üçüncü əsas təsir olaraq onu qeyd edərdim ki, məhz dolların neftin qiymətinə təsiri ona görə böyükdür ki, neft özü dollarla ifadə edilir, neft gəlirləri dollarla ölçülür və neft ticarəti dollarla edilir.  

 

Fariz Hüseynov

huseynovfa@gmail.com